Radiasiya NƏDİR?
HAZIRLAYAN: Uzm.Dr.Kamuran Quş
tərcüme edən ELVIN QASIMOV
Radiasiya, elektromaqnit dalğalar və ya hissəciklər formasındakı enerjinin emissiyası və ya ötürülmə. Bilindiyi kimi maddənin təməl quruluşunu atomlar meydana gətirir. Atom isə, proton və neytronlardan ibarət bir nüvə ilə bunun ətrafında dönməkdə olan elektronlardan ibarətdir. Əgər, hər hansı bir maddənin atom nüvəsindəki neytronların sayı, proton sayına görə olduqca çox isə bu maddələr qərarsız bir quruluş göstərməkdə və nüvəsindəki neytronlar çevrilərək β- (negatron) yayarlar. Əgər protonlar, neytronlardan çox isə protonlar çevrilərək β + (positron) yayarlar. Atom nüvəsindən ayrılan neyronlar və protonlar qərarlı olmayan atom nüvəsi qamma (γ) şüası yayır. Ağır nüvələr alfa (α) şüası (helium nüvələri) piyada və ya FIZYO reaksiyaya məruz qala bilərlər. Bu reaksiyaya məruz qalaraq parçalanan maddələrə 'radioaktiv maddə', ətrafa yayılan alfa, beta və qamma kimi şüalara isə 'radiasiya' adı verilir.
radiasiyanın ZƏRƏRLƏRİ
X şüaları, ultrabənövşəyi şüalar, görülə bilən şüalar, infraqırmızı şüalar, mikro dalğalar, radio dalğaları və γ-şüaları elektromaqnit spektrin fərqli parçalarıdır. Elektromaqnetik sahələr, tezlik və dalğa boyları ilə təyin olunar. X şüaları və γ- şüaları çox yüksək tezliklərdə olduğundan, yaranan radiasiya kimyəvi bağları kırabilecek enerjiyə malikdir. Bu radiasiyaya iyonlaşan radiasiya deyilir.
İyonlaşabilen elektromaqnetik radiasiya, hüceyrənin materialı olan DNT-ni parçalayacaq qədər enerji daşımaqdadır. DNT-nin zərər görməsi isə hüceyrələri öldürməkdədir. Bunun nəticəsində toxuma zərər görür. DNT-də çox az bir zədələnmə, xərçəngə yol aça biləcək qalıcı dəyişikliklər səbəb olur.
Radioaktiv çirkləndirici xüsusilə insan, heyvan və bitki sağlamlığına mənfi təsir edərək ətrafı və ekoloji tarazlığı pozmaqdadır. Ayrıca radiasiya, canlılarda genetik dəyişiklər də gətirib çıxarmaqdadır. Radiasiyanın təsiri; cins, yaş və orqanlara görə dəyişməkdədir. Xüsusilə göz ən çox təsirlənən orqan olub, görmə zəifliyi, katarakt və göz uyğunlaşmasının yavaşlamasına səbəb olmaqdadır. Dəri isə, radiasiyaya qarşı daha dayanıqlıdır. Radiasiyanın zərərləri ümumiyyətlə zamanla ortaya çıxan bir təsir olub, ani təsir ancaq atom bombalarının yol açdığı ölümlər və yüksək radyasyondaki yanmalar şəklində özünü göstərir.
X şüaları və ya rentgen şüaları təmas etdikləri maddələrin elektron itirmələrinə yəni ionlu olmalarına səbəb olan yüksək enerjili radyasyondur. Bu şüalar tanı məqsədli istifadə filmlərin çəkilməsində istifadə edilərlər. Dozaya bağlı olaraq hüceyrə bölünməsi və genetik quruluşunda pozulmalara səbəb ola bilərlər. Rentgen şüalarının da daxil olduğu ionlaşdırıcı radiasiyaya ən həssas olan hüceyrələr sürətli bölünən hüceyrələrdir bu səbəblə inkişaf etməkdə olan döl və ona aid toxumalar bu şüalardan ən çox zərər görməsi gözlənilən strukturdur. Burada diqqət yetirilməsi lazım olan nöqtə yalnız şüa ilə təmas edən TAP təsirlənməsi və bu şüaların bədən içində səyahət etməməsidir. Məsələn çəkilən bir əl filmində alınan şüalar bədən üçün irəliləyərək rəhmə qədər çatmaz.
Hamiləlikdə RENTGEN zərərlidir?
Bütün tanı və müalicə üsullarından olduğu kimi rentgen filmlərinin də potensial fayda və zərərləri mövcuddur. Bu həm hamilə olan həm də olmayan şəxslər üçün etibarlıdır.
Ionlaşdırıcı radiasiya sürətli bölünən və çoxalan hüceyrələr üzərində daha çox təxrib edici təsirə sahib olduğu üçün inkişaf etməkdə olan döl üzərində də zərərli təsirləri ola bilər. Ancaq bu təsirlərin doza və müddətə bağlı olduğu unudulmamalıdır.
Radiasiyaya məruz qalınan hamiləlik həftəsinə görə ola biləcək təsirlər bu şəkildədir:
Malfarmasyon və prental ölüm: Ən həssas olunan dövr döllənmədən sonrakı ilk 8 gündür. Bu dövrdə alınan radiasiya hamiləliklərin% 50-75'inde aşağıya səbəb olarkən bu aşağıların çoxu gözlənilən adət qanamasından əvvəl meydana gəldiyi üçün ümumiyyətlə fərq edilməz. Digər tərəfdən klinik olaraq fərq edilən gebeliklerdeki aşağı nisbəti isə% 15-20 ətrafıdır.
Inkişaf geriliyi: Ən həssas olunan digər bir dövr döllənmədən sonrakı 8-56. günlərdir. Yaponiyadakı atom bombası faciəsindən sağ çıxanlardan edilən araşdırmalar gebeliklerinin bu dövründə təxminən 25 radiasiyaya məruz qalanlardan doğan körpələrin daha qısa daha yüngül və baş çaplarının daha kiçik olduğu müəyyən olunmuşdur.
Nevroloji təsir: Ən həssas olunan dövr döllənmə sonrası 2-15 həftələrdir. Yenə atom bombasından sağ qurtulanlardan edilən müşahidələrdə ən sıx qarşılaşılan anormallıq mikrosefaliya olaraq adlandırılan başın kiçik olması olduğu görülmüşdür. Mikrosefaliya ümumiyyətlə zəka geriliyi ilə birlikdə görülər ancaq radiasiyaya bağlı ortaya çıxan mikrosefaliya varlıqlarının yalnız% 25-də zəka geriliyi müəyyən olunmuşdur.
Şiddətli zəka geriliyi: Ən həssas olunan digər bir dövr 8-15. həftələrdir. Hamiləliyin 8-15. həftələrində radiasiyaya məruz qalanlardan doğan körpələrdə alınan hər rad başına% 0.4 nisbətində şiddətli zəka geriliyi ortaya müşahidə edilmişdir. Hamiləliyin 8-25 həftələrində radiasiyaya məruz qalan körpələrdə hər 100 rad üçün IQ səviyyəsində 25 ballıq bir azalma müşahidə edilməkdədir. Bu körpələrdə hər 100 rad üçün IQ 25 ballıq bir azalma müşahidə edilməkdədir. Bu körpələrdə həyatlarının sonrakı dövrlərində sara (epilepsiya) xəstəliyinə da daha çox rast gəlinir.
Xərçəng: Radiasiyanın ən qorxulan təsiri uzun dövrdə ortaya çıxan kanserlerdir.
QAYNAQ:
Exposure of the Pragnant Patient to Diagnostic Radiation A Guide to Medical Management Second Edtion, by Louis K Wagner, Richard G. Lester and Luis R. Saldana, 1997, Medical Physics Publishing, madison, Wisconsin
Yaponiyadakı zəlzələ
Yaponiyadakı zəlzələnin ardından zərər görən nüvə stansiyalar ilə əlaqədar qayğılar böyüyür. Nüvə stansiyalardan qaynaqlanan radiasiya insan sağlamlığına qısa və uzun vəd edə zərər verir.
Radiasiyanın sağlamlıq üzərindəki təsirləri qısaca belə:
Tokio ətrafındakı radiasiya səviyyəsinin 1000 milisievertten az olduğu bildirildi. Bu məbləğ normalından 10 000 qatı çoxdur.
Bir diş rentgeni 10 milisieverte bərabər gəlməkdədir.
İnsanlar onsuz da təbiətdən müəyyən miqdarda radiasiya edir. Təyyarə səyahəti, təkrarlanan çənə və diş rentgeni; MR, tomoqrafiya kimi yollardan da radiasiya edir. Uçuş rotasına görə 40 min feet yüksəklikdəki bir uçuş saatda 3 ilə 9 milisievert radiasiyaya yol açır.
Ümumi olaraq bir insan bir ildə hava və torpaqdan 1 ilə 10 milisievert radiasiya edir.
Bütün bədənin bilgisarlı tomoqrafiyası 20-30 milisievert, tək bir orqan tomoqrafiyası 10 milisievertten az radiasiya edir. Radiasiyadan Sievert vahidi istifadə və bir insan toxumalarından əmilən miqdarı ifadə edir. Bir sievert = min milisievert edir.
ABŞ Ətraf Qoruma Təşkilatına görə milisievert vahidiylə fərqli radiasiya səviyyəsi və bunun insan sağlamlığı üzərində olabiləcək təsirləri belədir:
50-100 milisievert radiasiyaya məruz qalmaq qanın kimyasını pozur.
500 milisievert: Saatlar içində bulandıya gətirib çıxarır.
700 milisievert: Qusma
750 milisievert: 2-3 həftə içində saç tökülməsi
900 milisievert: İshal
1 000 milisievert: Qanama
4 000 milisievert: Müalicə uygulanmadıysa 2 ay içində olabiləcək ölüm.
10 000 milisievert: Bağırsaqlarda təxribat, daxili qanaxma, 1-2 həftə içində ölüm.
qaynaq http://bilheal.bilkent.edu.tr/aykonu/ay2011/radyasyonturk.htm
HAZIRLAYAN: Uzm.Dr.Kamuran Quş
tərcüme edən ELVIN QASIMOV
radiasiyanın ZƏRƏRLƏRİ
X şüaları, ultrabənövşəyi şüalar, görülə bilən şüalar, infraqırmızı şüalar, mikro dalğalar, radio dalğaları və γ-şüaları elektromaqnit spektrin fərqli parçalarıdır. Elektromaqnetik sahələr, tezlik və dalğa boyları ilə təyin olunar. X şüaları və γ- şüaları çox yüksək tezliklərdə olduğundan, yaranan radiasiya kimyəvi bağları kırabilecek enerjiyə malikdir. Bu radiasiyaya iyonlaşan radiasiya deyilir.
İyonlaşabilen elektromaqnetik radiasiya, hüceyrənin materialı olan DNT-ni parçalayacaq qədər enerji daşımaqdadır. DNT-nin zərər görməsi isə hüceyrələri öldürməkdədir. Bunun nəticəsində toxuma zərər görür. DNT-də çox az bir zədələnmə, xərçəngə yol aça biləcək qalıcı dəyişikliklər səbəb olur.
Radioaktiv çirkləndirici xüsusilə insan, heyvan və bitki sağlamlığına mənfi təsir edərək ətrafı və ekoloji tarazlığı pozmaqdadır. Ayrıca radiasiya, canlılarda genetik dəyişiklər də gətirib çıxarmaqdadır. Radiasiyanın təsiri; cins, yaş və orqanlara görə dəyişməkdədir. Xüsusilə göz ən çox təsirlənən orqan olub, görmə zəifliyi, katarakt və göz uyğunlaşmasının yavaşlamasına səbəb olmaqdadır. Dəri isə, radiasiyaya qarşı daha dayanıqlıdır. Radiasiyanın zərərləri ümumiyyətlə zamanla ortaya çıxan bir təsir olub, ani təsir ancaq atom bombalarının yol açdığı ölümlər və yüksək radyasyondaki yanmalar şəklində özünü göstərir.
X şüaları və ya rentgen şüaları təmas etdikləri maddələrin elektron itirmələrinə yəni ionlu olmalarına səbəb olan yüksək enerjili radyasyondur. Bu şüalar tanı məqsədli istifadə filmlərin çəkilməsində istifadə edilərlər. Dozaya bağlı olaraq hüceyrə bölünməsi və genetik quruluşunda pozulmalara səbəb ola bilərlər. Rentgen şüalarının da daxil olduğu ionlaşdırıcı radiasiyaya ən həssas olan hüceyrələr sürətli bölünən hüceyrələrdir bu səbəblə inkişaf etməkdə olan döl və ona aid toxumalar bu şüalardan ən çox zərər görməsi gözlənilən strukturdur. Burada diqqət yetirilməsi lazım olan nöqtə yalnız şüa ilə təmas edən TAP təsirlənməsi və bu şüaların bədən içində səyahət etməməsidir. Məsələn çəkilən bir əl filmində alınan şüalar bədən üçün irəliləyərək rəhmə qədər çatmaz.
Hamiləlikdə RENTGEN zərərlidir?
Bütün tanı və müalicə üsullarından olduğu kimi rentgen filmlərinin də potensial fayda və zərərləri mövcuddur. Bu həm hamilə olan həm də olmayan şəxslər üçün etibarlıdır.
Ionlaşdırıcı radiasiya sürətli bölünən və çoxalan hüceyrələr üzərində daha çox təxrib edici təsirə sahib olduğu üçün inkişaf etməkdə olan döl üzərində də zərərli təsirləri ola bilər. Ancaq bu təsirlərin doza və müddətə bağlı olduğu unudulmamalıdır.
Radiasiyaya məruz qalınan hamiləlik həftəsinə görə ola biləcək təsirlər bu şəkildədir:
Malfarmasyon və prental ölüm: Ən həssas olunan dövr döllənmədən sonrakı ilk 8 gündür. Bu dövrdə alınan radiasiya hamiləliklərin% 50-75'inde aşağıya səbəb olarkən bu aşağıların çoxu gözlənilən adət qanamasından əvvəl meydana gəldiyi üçün ümumiyyətlə fərq edilməz. Digər tərəfdən klinik olaraq fərq edilən gebeliklerdeki aşağı nisbəti isə% 15-20 ətrafıdır.
Inkişaf geriliyi: Ən həssas olunan digər bir dövr döllənmədən sonrakı 8-56. günlərdir. Yaponiyadakı atom bombası faciəsindən sağ çıxanlardan edilən araşdırmalar gebeliklerinin bu dövründə təxminən 25 radiasiyaya məruz qalanlardan doğan körpələrin daha qısa daha yüngül və baş çaplarının daha kiçik olduğu müəyyən olunmuşdur.
Nevroloji təsir: Ən həssas olunan dövr döllənmə sonrası 2-15 həftələrdir. Yenə atom bombasından sağ qurtulanlardan edilən müşahidələrdə ən sıx qarşılaşılan anormallıq mikrosefaliya olaraq adlandırılan başın kiçik olması olduğu görülmüşdür. Mikrosefaliya ümumiyyətlə zəka geriliyi ilə birlikdə görülər ancaq radiasiyaya bağlı ortaya çıxan mikrosefaliya varlıqlarının yalnız% 25-də zəka geriliyi müəyyən olunmuşdur.
Şiddətli zəka geriliyi: Ən həssas olunan digər bir dövr 8-15. həftələrdir. Hamiləliyin 8-15. həftələrində radiasiyaya məruz qalanlardan doğan körpələrdə alınan hər rad başına% 0.4 nisbətində şiddətli zəka geriliyi ortaya müşahidə edilmişdir. Hamiləliyin 8-25 həftələrində radiasiyaya məruz qalan körpələrdə hər 100 rad üçün IQ səviyyəsində 25 ballıq bir azalma müşahidə edilməkdədir. Bu körpələrdə hər 100 rad üçün IQ 25 ballıq bir azalma müşahidə edilməkdədir. Bu körpələrdə həyatlarının sonrakı dövrlərində sara (epilepsiya) xəstəliyinə da daha çox rast gəlinir.
Xərçəng: Radiasiyanın ən qorxulan təsiri uzun dövrdə ortaya çıxan kanserlerdir.
QAYNAQ:
Exposure of the Pragnant Patient to Diagnostic Radiation A Guide to Medical Management Second Edtion, by Louis K Wagner, Richard G. Lester and Luis R. Saldana, 1997, Medical Physics Publishing, madison, Wisconsin
Yaponiyadakı zəlzələ
Yaponiyadakı zəlzələnin ardından zərər görən nüvə stansiyalar ilə əlaqədar qayğılar böyüyür. Nüvə stansiyalardan qaynaqlanan radiasiya insan sağlamlığına qısa və uzun vəd edə zərər verir.
Radiasiyanın sağlamlıq üzərindəki təsirləri qısaca belə:
Tokio ətrafındakı radiasiya səviyyəsinin 1000 milisievertten az olduğu bildirildi. Bu məbləğ normalından 10 000 qatı çoxdur.
Bir diş rentgeni 10 milisieverte bərabər gəlməkdədir.
İnsanlar onsuz da təbiətdən müəyyən miqdarda radiasiya edir. Təyyarə səyahəti, təkrarlanan çənə və diş rentgeni; MR, tomoqrafiya kimi yollardan da radiasiya edir. Uçuş rotasına görə 40 min feet yüksəklikdəki bir uçuş saatda 3 ilə 9 milisievert radiasiyaya yol açır.
Ümumi olaraq bir insan bir ildə hava və torpaqdan 1 ilə 10 milisievert radiasiya edir.
Bütün bədənin bilgisarlı tomoqrafiyası 20-30 milisievert, tək bir orqan tomoqrafiyası 10 milisievertten az radiasiya edir. Radiasiyadan Sievert vahidi istifadə və bir insan toxumalarından əmilən miqdarı ifadə edir. Bir sievert = min milisievert edir.ABŞ Ətraf Qoruma Təşkilatına görə milisievert vahidiylə fərqli radiasiya səviyyəsi və bunun insan sağlamlığı üzərində olabiləcək təsirləri belədir:
50-100 milisievert radiasiyaya məruz qalmaq qanın kimyasını pozur.
500 milisievert: Saatlar içində bulandıya gətirib çıxarır.
700 milisievert: Qusma
750 milisievert: 2-3 həftə içində saç tökülməsi
900 milisievert: İshal
1 000 milisievert: Qanama
4 000 milisievert: Müalicə uygulanmadıysa 2 ay içində olabiləcək ölüm.
10 000 milisievert: Bağırsaqlarda təxribat, daxili qanaxma, 1-2 həftə içində ölüm.
qaynaq http://bilheal.bilkent.edu.tr/aykonu/ay2011/radyasyonturk.htm
Yorumlar
Yorum Gönder