Kosmos Uçuşları-Fırlatma Öncesi Əməliyyatlar-orbitdə Oturma ilə əlaqədar məlumatlar

İnsan mühərrik gücü ilə havada uçmağı ilk dəfə 1903-də reallaşdırdı. Bundan dərhal dərhal 60 il sonra da bir taşıtı Yer atmosferinin kənarına göndərməyi bacardı. Artıq bu gün tam mənasıyla bir kosmos səfərləri çağında yaşamaqdayıq. Kosmos səfəri hələ çox təhlükəli olmaqla birlikdə, bu gün az qala sıravi bir iş halına gəlmişdir. Bu maddədə, bir çox baxımdan təyyarə səfərindən fərqli olan kosmos uçuşlarının əhatə etdiyi kompleks əməliyyatlar izah edilməkdədir.
Fırlatma Öncesi Əməliyyatlar
Əvvəl insanlı kosmos vasitələrinin fırlatılmasını ələ alaq. Bu cür bir vasitə atma yerinə alındıqdan sonra astronavtlar və iştirak texniki geriyə sayma əməliyyatlarını əmələ gətirirlər. Geriyə sayma hər hansı bir kosmos uçuşunun ən əhəmiyyətli mərhələsidir. Bu mərhələ həm cəhd əvvəlində ana yer və uçuş aksessuarlarının tam zamanında işlədilməsini, həm də ekipaj və avadanlıq təhlükəsizliyinin təmin edilməsini zəmanət altına alan, vasvasıca planlanmış əməliyyatları əhatə edir. Geriyə sayma müddəti dəyişə bilər; sadə vəzifələri ehtiva edən kosmos uçuşlarında bu müddət, amerikalılar "Apollo" ya da kosmos gəmisi kimi vasitələrlə reallaşdırdıqları daha kompleks uçuşlardakinden çox daha qısadır. Geriyə sayma müəyyən bir rahatlıq vardır; əgər bir təmir etmək və ya səhv gedən bir şeyi düzəltmək lazımdırsa geriyə sayma dayandırıla bilər.

Geriyə sayma son mərhələlərinə yaklaşılırken iştirak texniki atma nöqtəsindən ayrılır və kosmos vasitəsinin işlədilməsinə nəzarət iştirak personalından vasitədəki mürettebata keçər. Fırlatma hazırlığı əsnasında vasitə avtomatik olaraq yoxlamadan keçirilir. Uçuş təhlükəsizliyini təmin etmək üçün, vasitənin minlərlə hissəsi davamlı olaraq kompüterlərlə izlenir. Əgər bir səhv varsa bu vəziyyət uçuş yoxlamasına avtomatik olaraq göndərilir. Beləcə, vasitə fırlatılma əvvəlində tam bir yoxlamadan keçirilir.
Geriyə sayma sıfıra çatmadan dərhal əvvəl mühərriklər işlədilər; amma cəhd ancaq müəyyən şərtlər təmin reallaşar. "Apollo" fırlatma cihazlarından, mühərrikin gücü raketi qaldıracaq gücə çatar çatmaz kosmos vasitəsini tutan sıxaclar açılır.
Bir çox kosmos vasitəsi növündə bu sistem uygulanmaktaysa da, kosmos mekiğini vəziyyət fərqlidir. Kosmos mekiğini əvvəl ana mühərriklər işlədilər. Bu mühərriklər maye yanacaqlı olduğu üçün dayandırıla və bir problem çıxarsa atma geciktirilebilir. Əgər hər şey yolundadırsa, qatı yanacaqlı itələyici raket mühərrikləri ignited və bunun ardından vasitəsi tutan dörd qandal bir anda açılaraq vasitənin atma yoxuşuna ayrılıb yüksəlməsinə icazə verilir.
Rusiyanın "Soyuz" kosmik vasitəsində vəziyyət fərqlidir. Bu vasitə gerçəkdə bir yerə bağlanmış, məsələn kelepçelenmiş olaraq deyil, bir körpünün dəstəyində tutulur. Maye yanacaqlı mühərriklər ignited və yuxarıya doğru itələmə kafi səviyyəyə çatdığında raket cəhd keçər və o vaxt, yüksələn vasitədən gələn qüvvənin təsiriylə körpü geriyə sovrulur.
yüksəlmə
Vasitə atmosferdə yüksələrkən cayroskopik istiqamətləndirmə mexanizminin köməyi ilə marşrutdan tutulur; bu mexanizm, vasitənin müxtəlif istiqamətlərdəki sapma hərəkətlərini izləyərək rotadaki sapmaları yoxlama altına alır. Kosmos alətindəki kompüterlər hər hansı bir sapmayı təyin, raket mühərrikinin məmələrinin doğrultusunu ya da bəzi hallarda istiqamət dümenlerinin mövqeyini dəyişdirərək bu sapmayı düzəldər. (Ayrıca bax. Təyyarə.)
orbitə Oturma
Kosmos vasitəsinin Dünya orbitinə girməsi üçün yüksəlmə əsnasında kafi sürətə çatmış olması lazımdır. İstənən orbit sürəti, istənilən orbit yüksəkliyinə bağlı olaraq dəyişər. İlk insanlı uçuşlarda raketlər çox kademeliydi. Məsələn "Apollo" kosmos vasitələrində ilk addım, ekipaj və yükü daşıyan kapsulası müəyyən bir yüksəkliyə və sürətə çatdırana qədər iterdi və daha sonra vasitədən ayrılırdı; birinci addıma vasitədən ayrılmasıyla ikinci addıma iteceği yük yüngülləşər və bu beləcə sürüb gedərdi. Kosmos mekiğini orbitə çatdırmaq üçün isə, qatı yanacaqlı itələyici raket motorlarıyla ana mühərriklərdən ibarət olan bir tənzimləməni istifadə edirlər.
Kosmos vasitəsinin girəcəyi orbitin tipi, yerinə gətirəcəyi vəzifə uçuşunun tipinə bağlıdır. Kimlik və televiziya peykləri kimi köçürücü stansiya vəzifəsi görəcək peyklər, normal olaraq eynivaxtlı, yəni Dünyanın öz oxu ətrafındakı dönüşüylə uyğun bir orbitə oturdular; çox yüksək olan bu cür bir orbitdəki peyk Dünyanın üzərində həmişə eyni nöqtə üzərində qalar. Çox daha alçaq olan kutupsal orbitlər (qütb nöqtələrinin üzərindən keçən orbitlər) isə, yer üzünün hamısını daramaq məcburiyyətində olan meteorologiya peykləri, hərbi məqsədli peyklər və Dünyadakı təbii qaynaqları araşdıran peyklər kimi, çox dəyişik kosmos vasitələri üçün istifadə edilər. Kutupsal orbitə oturdulmuş bir peyk Dünya ətrafında hərəkətini tamamladığında, Dünya da öz oxu üzərində müəyyən bir miqdar dönmüş olacağından, bir sonrakı orbit hərəkətində Dünyanın fərqli seqmentləri üzərindən keçər. Beləcə 24 saatlıq bir müddət içində yer üzünün hər seqmenti müşahidə.
Ay və planet uçuşları, köçürmə orbiti deyilən bir orbitdən başlayır. Yəni, peyk və ya insansız kosmos sondası, yükseltme raketinin son kademesiyle birlikdə əvvəl Dünya orbitinə girər. Bu orbitə çatdıqdan sonra, Yerin cazibə qüvvəsindən xilas kosmosa dalabilmesi üçün vasitənin xilas olma hızı'nı aşması lazımdır; bunun üçün vasitənin sistemləri təkrar nəzərdən keçirilir və son addım raketi ignited. Xilas olma sürəti kosmos vasitəsinin Dünyanın kütleçekimini yeyilməsi üçün çatması lazım olan hızdır. Bu sürət saniyədə 11 kilometrin bir az üzərindədir. Bəzi planetlərə istiqamətli səfərlərdə, vasitənin yalnız Dünyanın deyil, Günəşin kütlece kimi təsirini də yeyilməsi lazımdır; buna görə xarici planetlərə edilən kosmos uçuşları daha böyük sürətləri tələb edə bilər.