Elmin yazıdan daha əvvəl ortaya çıxdığı məlumdur. Bu səbəblə, xüsusilə antik çağlardakı elmi ixtira, görüş və kəşfləri incelemekte arxeologiyanın əhəmiyyətli bir yeri vardır. Məsələn arxeoloji müxtəlif kəşflərin araşdırılması sonrası tarix əvvəli çağlardakı ilk insanların müxtəlif müşahidələr etdiyi müəyyən olunmuşdur; məsələn mövsümləri təqib etmişlər. Afrikada olan və MÖ 35000 ilə e.ə. 20000 illəri mənşəli müxtəlif tapıntılar, zamanı ölçməyə dair müxtəlif sınaqların izlərini daşıyırlar.
Bununla birlikdə texnoloji inkişafın yanında elmi tədbirlərin xüsusilə e.ə. 2500-ci ildə sıxlaşdığı və təcil qazandığı təsbit edilmişdir. Bunun xüsusilə arxitektura bir çox nümunəsi bu gün də görülə bilər; Stonehenge kimi böyük strukturlar müəyyən elmi və texnoloji inkişaf, xüsusilə də müxtəlif inkişaf etmiş riyaziyyat məlumatları olmadan edilə abidələri . Məsələn bu dövrdəki çoxu strukturlar ən azından Pifaqor nəzəriyyəsi olmadan edilə strukturdur; buna və bənzəri digər tapıntılara əsaslanaraq, Pifaqor qaydasının Pisagordan minlərlə il əvvəl insanlar tərəfindən bilindiyi təsbit edilmişdir. Necə ki antik Misirlilər kimi bir çox millətdən çox erkən tarixlərdə riyazi tədbirlər görülməkdədir. Antik Misirlilər MÖ 4200-ci ildə 365 gündəlik bir təqvim çıxarmış olduqları kimi, e.ə. 3100-ci ilin tarixli bir gürz ədədi olaraq milyonları ifadə etmək üçün bir sistemin istifadə edildiyi görülmüşdür. Antik Mesopotamiyada riyazi fəaliyyət və inkişafın
varlığı, arxeoloji araştırmalarca əldə edilən gil lövhələr köməyiylə bilinməkdədir. Mesopotamiyada zaman içində iqtidara gələn fərqli krallıqların qala hamısından riyazi fəaliyyətin tapıntıları qalmışdır; E.ə. 3. minillikdən Sümerlere aid, MÖ 2. minillikdən Akad və Babillilər aid, MÖ 1. binyıldansa Asurlulara aid. Bunlara əlavə olaraq daha sonra bölgədə hakimiyyət quran Farslara aid e.ə. 6. əsrdən 4. əsrə qədərki bir tarixə aid tapıntılar da mövcuddur . Mesopotamiyadakı riyazi tədbirlər çox müxtəlifdir və praktik problemlərin kənarına də tez-tez keçmişdir; xətti və ikinci dərəcədən tənliklərin həllini ehtiva edən cəbr işləri ilə müxtəlif sayı qaydasına dair işlər görülmüşdür. Bunlara əlavə olaraq bu torpaqlardakı fərqli krallıqlar tərəfindən zaman içində sayı sistemi olduqca inkişaf etmişdir. Sümerliler, antik Misirlilərin istifadə bənzər decimal əlavə bir sayı sisteminin təməllərini atmış və istifadə etmişlər. Bu sistem daha sonrakı dövrlərdə fərqli iqtidarların tərəfindən inkişaf etdirilmiş, Babillilerce 60 əsaslı bir sistemə gətirib çıxarmışdır.
Ebers papirusu (təxminən e.ə. 1550) Antik Misirdəki tibbi tətbiqlər və məlumatları ehtiva edən bir papirüstür. Papirüste şişlərin və apselere cərrahi müalicəsindən, depressiya və dəri xəstəliklərinə qədər çox müxtəlif tibbi mövzulara toxunulmuşdur.
E.ə. 3. minillikdə Hind yarımadasında riyaziyyatla uğraşıldığı və riyazi hesabların edildiyi bilinməkdədir. Bundan başqa bu riyazi fəaliyyət böyük nisbətdə ölçü cədvəlləri, ağırlıq və ümumiyyətlə ölçmələr kimi mövzuları da ehtiva etməkdə idi. Bu dövrdəki riyazi tədbirlərin ümumi olaraq astronomiya ilə də dəlalət olduğu qarşıya qoyulmuşdur.
Necə dini açılar da saxlayan, tez-tez riyaziyyat kimi digər elm sahələriylə birlikdə edilən astronomiya işləri antik çağdalarda böyük bir əhəmiyyət və yer kəsb edir. Astonomiyle bağlı fenomenlərin riyazi təzahürlərinə antik Mesopotamiyadakı elmi fəaliyyətlərdə rast gəlinməkdədir. Çində takvimsel ehtiyaclara qarşılıq verəcək astronomiya fəaliyyətləri olduğu kimi, Mesopotamiyada riyazi inkişafdan faydalanılaraq planetlərin döngülerini, mövqelərinə dair hesablamalar edilməkdə. riyazi inkişafdan ayrı bir şəkildə astronomiya işləri və anlayışı Orta Amerika mərkəzli Maya sivilizasiyasında özünə yer tapmışdır; xüsusilə takvimsel işlər və günəş və ay tutulmalarının hesablanması əhəmiyyətli yer tutmuşdur.
Bunların xaricindəki elmlərin də mənşələrini antik çağda tapmaq mümkündür. Məsələn biologiya sivilizasiyanın inkişafından çox əvvəllər ictimai mənada əhəmiyyətli bir rol almış, xüsusilə əkinçilik baxımından çox müxtəlif inkişaflar olmuş, insanlar bir çox heyvanı evcilleştirmiştir. Bitkilərin araşdırılması nəticəsində bir çox şey kəşf edilmişdir; məsələn arxeoloji tapıntıların Babillilərin xurma ağacının eşeyli ürediğini kəşf etmiş, tozcuqları çatıl olduqlarını və tozcuqları dişi bitkilərə köçürülərək törəmənin təmin edilə biləcəyini sübut etmişlər. ] Antik çağlarda ayrıca biyolojiyle birlikdə olaraq tibbi işlər da edilmiş, Çin, Misir və Hind yarımadasındakı müxtəlif sivilizasiyalar fərqli şəfalı bitkiləri müəyyən tibbi və anatomik problemlər üçün istifadə etmişlər, bu istifadələrini zaman zaman yazıyla da ifadə etmişlər. Tibbin yanında, kimya, coğrafiya və geologiya kimi elmlər də xüsusilə Çində böyük ölçüdə inkişaf etmişdir.
Bununla birlikdə texnoloji inkişafın yanında elmi tədbirlərin xüsusilə e.ə. 2500-ci ildə sıxlaşdığı və təcil qazandığı təsbit edilmişdir. Bunun xüsusilə arxitektura bir çox nümunəsi bu gün də görülə bilər; Stonehenge kimi böyük strukturlar müəyyən elmi və texnoloji inkişaf, xüsusilə də müxtəlif inkişaf etmiş riyaziyyat məlumatları olmadan edilə abidələri . Məsələn bu dövrdəki çoxu strukturlar ən azından Pifaqor nəzəriyyəsi olmadan edilə strukturdur; buna və bənzəri digər tapıntılara əsaslanaraq, Pifaqor qaydasının Pisagordan minlərlə il əvvəl insanlar tərəfindən bilindiyi təsbit edilmişdir. Necə ki antik Misirlilər kimi bir çox millətdən çox erkən tarixlərdə riyazi tədbirlər görülməkdədir. Antik Misirlilər MÖ 4200-ci ildə 365 gündəlik bir təqvim çıxarmış olduqları kimi, e.ə. 3100-ci ilin tarixli bir gürz ədədi olaraq milyonları ifadə etmək üçün bir sistemin istifadə edildiyi görülmüşdür. Antik Mesopotamiyada riyazi fəaliyyət və inkişafın
Ebers papirusu (təxminən e.ə. 1550) Antik Misirdəki tibbi tətbiqlər və məlumatları ehtiva edən bir papirüstür. Papirüste şişlərin və apselere cərrahi müalicəsindən, depressiya və dəri xəstəliklərinə qədər çox müxtəlif tibbi mövzulara toxunulmuşdur.
varlığı, arxeoloji araştırmalarca əldə edilən gil lövhələr köməyiylə bilinməkdədir. Mesopotamiyada zaman içində iqtidara gələn fərqli krallıqların qala hamısından riyazi fəaliyyətin tapıntıları qalmışdır; E.ə. 3. minillikdən Sümerlere aid, MÖ 2. minillikdən Akad və Babillilər aid, MÖ 1. binyıldansa Asurlulara aid. Bunlara əlavə olaraq daha sonra bölgədə hakimiyyət quran Farslara aid e.ə. 6. əsrdən 4. əsrə qədərki bir tarixə aid tapıntılar da mövcuddur . Mesopotamiyadakı riyazi tədbirlər çox müxtəlifdir və praktik problemlərin kənarına də tez-tez keçmişdir; xətti və ikinci dərəcədən tənliklərin həllini ehtiva edən cəbr işləri ilə müxtəlif sayı qaydasına dair işlər görülmüşdür. Bunlara əlavə olaraq bu torpaqlardakı fərqli krallıqlar tərəfindən zaman içində sayı sistemi olduqca inkişaf etmişdir. Sümerliler, antik Misirlilərin istifadə bənzər decimal əlavə bir sayı sisteminin təməllərini atmış və istifadə etmişlər. Bu sistem daha sonrakı dövrlərdə fərqli iqtidarların tərəfindən inkişaf etdirilmiş, Babillilerce 60 əsaslı bir sistemə gətirib çıxarmışdır.
Ebers papirusu (təxminən e.ə. 1550) Antik Misirdəki tibbi tətbiqlər və məlumatları ehtiva edən bir papirüstür. Papirüste şişlərin və apselere cərrahi müalicəsindən, depressiya və dəri xəstəliklərinə qədər çox müxtəlif tibbi mövzulara toxunulmuşdur.
E.ə. 3. minillikdə Hind yarımadasında riyaziyyatla uğraşıldığı və riyazi hesabların edildiyi bilinməkdədir. Bundan başqa bu riyazi fəaliyyət böyük nisbətdə ölçü cədvəlləri, ağırlıq və ümumiyyətlə ölçmələr kimi mövzuları da ehtiva etməkdə idi. Bu dövrdəki riyazi tədbirlərin ümumi olaraq astronomiya ilə də dəlalət olduğu qarşıya qoyulmuşdur.
Necə dini açılar da saxlayan, tez-tez riyaziyyat kimi digər elm sahələriylə birlikdə edilən astronomiya işləri antik çağdalarda böyük bir əhəmiyyət və yer kəsb edir. Astonomiyle bağlı fenomenlərin riyazi təzahürlərinə antik Mesopotamiyadakı elmi fəaliyyətlərdə rast gəlinməkdədir. Çində takvimsel ehtiyaclara qarşılıq verəcək astronomiya fəaliyyətləri olduğu kimi, Mesopotamiyada riyazi inkişafdan faydalanılaraq planetlərin döngülerini, mövqelərinə dair hesablamalar edilməkdə. riyazi inkişafdan ayrı bir şəkildə astronomiya işləri və anlayışı Orta Amerika mərkəzli Maya sivilizasiyasında özünə yer tapmışdır; xüsusilə takvimsel işlər və günəş və ay tutulmalarının hesablanması əhəmiyyətli yer tutmuşdur.
Bunların xaricindəki elmlərin də mənşələrini antik çağda tapmaq mümkündür. Məsələn biologiya sivilizasiyanın inkişafından çox əvvəllər ictimai mənada əhəmiyyətli bir rol almış, xüsusilə əkinçilik baxımından çox müxtəlif inkişaflar olmuş, insanlar bir çox heyvanı evcilleştirmiştir. Bitkilərin araşdırılması nəticəsində bir çox şey kəşf edilmişdir; məsələn arxeoloji tapıntıların Babillilərin xurma ağacının eşeyli ürediğini kəşf etmiş, tozcuqları çatıl olduqlarını və tozcuqları dişi bitkilərə köçürülərək törəmənin təmin edilə biləcəyini sübut etmişlər. ] Antik çağlarda ayrıca biyolojiyle birlikdə olaraq tibbi işlər da edilmiş, Çin, Misir və Hind yarımadasındakı müxtəlif sivilizasiyalar fərqli şəfalı bitkiləri müəyyən tibbi və anatomik problemlər üçün istifadə etmişlər, bu istifadələrini zaman zaman yazıyla da ifadə etmişlər. Tibbin yanında, kimya, coğrafiya və geologiya kimi elmlər də xüsusilə Çində böyük ölçüdə inkişaf etmişdir.
Yorumlar
Yorum Gönder